Historia
Historia papierosiarzy to jeden z niewielu, a być może jedyny przykład grupy około dwadzieściorga dzieci w wieku od sześciu do szesnastu lat, które po ucieczce z getta warszawskiego przeżyły. Po aryjskiej stronie utrzymywały się ze sprzedaży Niemcom – oficerom, szeregowym żołnierzom, a także pracownikom SS i Gestapo – papierosów oraz gazet na placu Trzech Krzyży.
W czasie drugiej wojny światowej plac Trzech Krzyży znalazł się w samym centrum niemieckiej dzielnicy Warszawy. Tutaj swój przystanek miała linia tramwajowa przeznaczona wyłącznie dla Niemców. Przyjeżdżający do Polski żołnierze niemieccy często mieszkali i bawili się w stworzonym specjalnie dla nich w dawnym Gimnazjum Królowej Jadwigi hotelu – Soldatenheim. W budynku przy ulicy Konopnickiej 6, który przed wojną był siedzibą polskiego oddziału międzynarodowej organizacji YMCA (Young Men’s Christian Association), Niemcy zorganizowali koszary dla żołnierzy SS, a budynek przy ulicy Wiejskiej 10 został przeznaczony na siedzibę lokalnego oddziału Żandarmerii. W tej obszernej dzielnicy – pełnej kawiarni, restauracji, domów publicznych i sklepów przeznaczonych wyłącznie dla okupanta – znajdowały się ważne niemieckie instytucje bezpieczeństwa. W tym areszt Gestapo przy ul. Szucha 25, w którego piwnicach Niemcy bestialsko przesłuchiwali tysiące więźniów przywożonych z więzienia na Pawiaku.
Mali bohaterowie z placu Trzech Krzyży w tym śmiertelnie niebezpiecznym dla nich miejscu każdego dnia wykazywali się niewyobrażalną odwagą i determinacją, sprzedając papierosy, które dawały im zarobek, ale przede wszystkim alibi. Niemcy nie byli w stanie wyobrazić sobie nawet, że papierosiarze mogą być Żydami. Noce dzieci spędzały w krzakach, ruinach, pustych piwnicach i na klatkach schodowych. Czasami pomagały im polskie kobiety.
Grupę papierosiarzy założyło rodzeństwo Josek i Teresa Szindler, posiadający duże doświadczenie w przemycaniu żywności do getta. W 1942 roku, kiedy rozpoczęły się deportacje do komór gazowych Treblinki, rodzeństwo uciekło na stronę aryjską, gdzie początkowo ratowało się żebractwem. Później, wspólnie z nowym znajomym Joskiem Szapiro, którego historia była podobna do przeżyć siostry i brata Szindler, zaczęli obserwować polskie dzieci sprzedające papierosy Niemcom. Dzięki temu wpadli na pomysł by połączyć swoje siły – kupić pudełko papierosów do dalszej odsprzedaży. Zdając sobie sprawę, że największe zarobi zapewni im sprzedaż w sercu niemieckiej dzielnicy, jako obszar swojej działalności wybrali plac Trzech Krzyży, a w szczególności teren
przed Instytutem Głuchoniemych. Wkrótce dołączyli do nich kolejni uciekinierzy z getta, wśród nich bracia Perec i Zalman Hochman, Szoszana Saksznajder i Ignacy Milchberg ps. Byczek, którzy stali się ważnymi członkami grupy papierosiarzy i odgrywali w niej znaczące role. Dzieci podzieliły terytorium placu Trzech Krzyży między siebie i ustaliły stałą cenę, aby nie konkurować ze sobą. Dzięki aryjskiemu wyglądowi i bardzo dobrej znajomości języka polskiego papierosiarzom udawało się unikać podejrzeń o żydowskie pochodzenie ze strony Niemców. Dekonspiracja groziła im jednak z każdej strony. Niebezpieczne były dla nich polskie dzieci handlujące i walczące z papierosiarzami o klientów na placu Trzech Krzyży. Mali uciekinierzy z getta przeżyli także wiele dramatycznych spotkań ze szmalcownikami.
W październiku 1943 roku na grupę natrafił młody Żyd – Józef Ziemian (Zysman), który w przeciwieństwie do reszty swojej rodziny uniknął deportacji z getta. Był głęboko zaangażowany w działalność konspiracyjną i z ramienia Żydowskiego Komitetu Narodowego otoczył dzieci opieką – zapewnił nowe ubrania, jedzenie, a przede wszystkim dokumenty. Brak dokumentów był dla uciekinierów z getta większym problemem niż głód. Do momentu spotkania Józefa, dzieci funkcjonowały bez nich i każdy kontakt z jakimkolwiek przedstawicielem władzy mógł sprowadzić na nie śmiertelne niebezpieczeństwo. Józef Ziemian jako członek Żydowskiego Komitetu Narodowego miał możliwości dostarczania papierosiarzom legitymacji szkolnych, a czasami nawet polskich metryk urodzenia. Żydowski Komitet Narodowy dodatkowo zapewniał bezpieczne schronienie dzieciom najbardziej zagrożonym dekonspiracją z powodu zdecydowanie semickiego wyglądu. Nie wystarczyło to jednak, aby uratować Joska Szindlera, którego ostatni raz widziano prowadzanego przez gestapo w marcu 1944 roku.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego dzieci pozostały w stolicy i wiele z nich wzięło udział w walkach.
Dziewczęta były sanitariuszkami i łączniczkami, chłopcy walczyli w różnych oddziałach, a ich bohaterstwo było opisywane w gazetkach powstańczych. Po upadku Powstania Warszawskiego dzieci trafiły do obozów internowania, w których przetrwały wojnę.
Po wyzwoleniu papierosiarze rozjechali się po świecie. Większość wyjechała do Izraela, gdzie po wstąpieniu do armii brała udział w Wojnie o Niepodległość, a potem pracowała w kibucach i fabrykach. Inni zamieszkali w USA i Kanadzie. Kilkoro z papierosiarzy pozostało i mieszkało w Polsce.
Ocalał też Józef Ziemian, który dwa lata po wojnie spisał swoje wspomnienia o małych uciekinierach z getta, którzy w samym sercu okupowanej Warszawy sprzedawali Niemcom papierosy. Fragmenty były publikowane na łamach łódzkiego „Nowego Słowa” w latach 1948-1949. Ziemian wyjechał z Polski do Izraela i w 1957 uwiecznił dziecięcych bohaterów w książce, której pełna wersja ukazała się w Izraelu w 1963 roku. W 1989 roku „Papierosiarze z placu Trzech Krzyży” Józefa Ziemiana zostali opublikowani w Polsce przez Niezależną Oficynę Wydawniczą Nowa. W 1995 roku książkę oficjalnie wydała łódzka Oficyna Bibliofilów.
To wydanie jest nazywane pełnym, gdyż znalazły się w nim zdjęcia papierosiarzy z lat wojny i czasów powojennych. Książka najczęściej była wydawana w języku hebrajskim – do 1995 roku aż 13 razy. W 1999 roku ukazała się wersja w języku jidysz. Utwór przetłumaczony na język angielski był wydany dwa razy
w Stanach Zjednoczonych i raz w Wielkiej Brytanii.
Książka „Papierosiarze z placu Trzech Krzyży” Józefa Ziemiana została nagrodzona literacką nagrodą Światowego Kongresu Żydów. W Izraelu jest lekturą szkolną.
Papierosiarze
Toba Chochman
Teresa
Opis w trakcie opracowania
Peretz Hochman
Paweł
Urodzony w roku 1927 jako jeden z sześciorga rodzeństwa w zamożnej, religijnej rodzinie Beniamina i Miriam z domu Kriger. Wychował się na Grochowie, uczęszczał do chederu i do polskiej szkoły. Ojciec umarł w getcie z głodu, matka została zastrzelona.
Jeszcze przed śmiercią rodziców przedostał się z młodszym bratem Zankiem na aryjską stronę. Zarabiali śpiewając polskie piosenki, handlując papierosami i gazetami na Placu Trzech Krzyży. Wielokrotnie byli napastowani przez szmalcowników. Obaj wzięli udział w powstaniu warszawskim, Perec pod pseudonimem „Cwaniak”, Zanek pod pseudonimem „Miki”.
Walczyli w śródmiejskim batalionie „Sokół” przy boku Antoniego Godlewskiego – Antka Rozpylacza. Obaj odznaczali się ogromną odwagę i sprytem. Nie ujawniali swojego pochodzenia. Po kapitulacji powstania wyszli razem z powstańcami z Warszawy i zostali wywiezieni do Stalagu 4B w Milburgu w Saksonii, gdzie spotkali innego z papierosiarzy – „Wieśniaka”. Następnie trafili do obozu pracy Brokwitz,
gdzie cała trójka została rozpoznana przez polskich więźniów i jako Żydzi byli dręczeni i narażeni na denuncjację aż do wyzwolenia w maju 1945 roku.
W 1946 roku Perec nielegalnie przedostał się do Izraela, był więziony w brytyjskim obozie dla internowanych w Atlicie, ale potem dołączył do Kibucu Szaar ha-Golan
i wreszcie wstąpił do elitarnej jednostki Hagany – Palmachu, w której walczył
w Wojnie o Niepodległość. W czasie wojny sześciodniowej w 1967 służył w Korpusie Inżynieryjnym. Był też zmobilizowany w czasie wojny Jom Kipur, pracował
przy budowie fortyfikacji i okopów. Trzej jego synowie (Rami, Ofer, Gil) są oficerami
w izraelskim korpusie spadochroniarzy.
W 2009 roku został odznaczony przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi RP. Zmarł w 2013 roku.
W 2017 nakładem Dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy zostały wydane jego wspomnienia „Mieć odwagę, by żyć”.
Cwi Mandelblatt
Opis w trakcie opracowania
Bencjon Fiks
Boluś
Urodzony w 1936 roku, w czasie likwidacji Getta Warszawskiego stracił rodziców
i jedną z sióstr, potem zostały wywiezione do Treblinki pozostałe trzy.
Gdy został sam, wydostał się z getta i żebrał na Marszałkowskiej, śpiewał
w tramwajach jeżdżących Mostem Poniatowskiego, razem z małą polską dziewczynką. Chłopca przyjęła do domu pani Kalotowa, ale po najściach szmalcowników musiał zmienić kryjówkę. Mieszkał u „babki” na Kruczej.
Często grzał się w budynku Ubezpieczalni na Solcu oraz u tramwajarzy na pętli
przy pl. Trzech Krzyży i u dozorców pobliskich domów. Zdradził jednemu z nich swoje pochodzenie, dlatego dla bezpieczeństwa musiano poszukać mu innej kryjówki. Początkowo chłopcy zbierali pieniądze, żeby ją opłacić, potem zaopiekował się Bolusiem Żydowski Komitet Narodowy, który umieścił go najpierw u wdowy z piątką dzieci na Starym Mieście, później u nauczyciela Idzikowskiego na Grochowie
(z fałszywym aktem urodzenia dostarczonym przez ŻKN na nazwisko Bolesław Wróblewski), gdzie przyjaźnił się i uczył z jego synem.
Przeżył wojnę i wyjechał do Izraela, gdzie został oficerem.
Umarł 24 października 2020 roku w wieku 84 lat.
Zalman Hochman
Zenek
Urodzony w 1931 roku młodszy brat Pereca. Opuścił getto razem z bratem.
Gdy w kwietniu 1943 roku wrócił do niego, by świętować Pesach, ujęty przez Niemców został doprowadzony na Umschlagplatz i załadowany do pociągu do Treblinki. Udało mu się uciec z transportu jeszcze na terenie Warszawy.
Walczył w powstaniu warszawskim pod pseudonimem Miki.
Jako jeden z najmłodszych powstańców odznaczył się wielką brawurą.
Po upadku powstania razem z Perecem dostał się do Stalagu 4B w Milburgu
w Saksonii. Do końca wojny bracia byli razem, rozdzielili się dopiero podczas powrotu do Polski, aby po kilku miesiącach w spotkać się znów w Krakowie, w kibucu,
w którym młodzi Żydzi przygotowywali się do aliji.
Ignacy Milchberg
Byczek
Urodził się w roku 1927 w zamożnej rodzinie. Po śmierci ojca, jednego z pierwszych placówkarzy, zastrzelonego na wasze w lipcu 1942 roku, został jedynym żywicielem rodziny, dopóki Jego matka i siostry nie trafiły do Treblinki, gdzie zginęły.
Ignacy dwukrotnie trafił na Umschlagplatz, ale za pierwszym razem udało mu się uciec jeszcze z placu, a za drugim – już z wagonu, po wyłamaniu krat w okolicy Zielonki. Pracował w placówce „Omnium”, między innymi przy Chmielnej.
Tam poznał papierosiarzy. Wraz z innymi „placówkarzami” wspierał ich pieniędzmi
i żywnością. Po likwidacji „Omnium” pracował przy rozładunku wagonów Ostbahn. Nawiązał kontakt z polskim podziemiem, przenosił broń do getta.
Wziął udział w powstaniu w getcie, po raz kolejny uciekł z transportu, tym razem jadącego do obozu w Poniatowej. Postrzelony w nogę podczas ucieczki przed szmalcownikami, przyłączył się do papierosiarzy. Stał się ich swego rodzaju przywódcą, dbał o sprawiedliwy podział zarobków oraz o opiekę nad najmłodszymi, najsłabszymi.
Wstąpił też do Szarych Szeregów, wziął udział w powstaniu warszawskim.
Po wojnie wyjechał do Kanady, gdzie został handlowcem. Polskę odwiedził podczas 50. rocznicy powstania w getcie. Zmarł w roku 2014, pozostawił dzieci, córkę Annę
i syna Howarda oraz troje wnucząt. Syn, Howard Milchberg, jest profesorem fizyki oraz elektrotechniki i inżynierii komputerowej Uniwersytetu Maryland.
? Gelblum
Francuz
Urodzony w roku 1929, przydomek Francuz, gdyż wychował się w Paryżu.
Poznał Byczka (Ignacego Milchberga) w czasie transportu do obozu w Poniatowej. Próba ucieczki z tego transportu zakończyła się niepowodzeniem, później jednak zbiegł z Poniatowej, dotarł do Warszawy, spotkał papierosiarzy, handlował papierosami i gazetami przy Placu Trzech Krzyży i przy Dworcu Głównym.
Zgubiła go dziecięca ufność, gdy wdał się w rozmowę ze znającym niegdyś jego rodziców w Paryżu niemieckim oficerem z Alzacji, który najpierw zaprosił go
na wystawny obiad i do kina, a później odprowadził na Gestapo.
Stało się to na przełomie maja i czerwca 1944 roku.
Jankiel Klajman
Ząbal
Urodzony 22 kwietnia 1931 roku, syn kuśnierza Mendla i Ity Friedmacher.
Kiedy rodzice zmarli w getcie na tyfus, a siostrę wywieziono do Treblinki,
z dziewięcioletnim bratem przedostał się na aryjską stronę.
Zarabiali handlem odzieżą szmuglowaną z getta oraz śpiewaniem na ulicach.
Ząbal nocował na estradzie dla orkiestry, na krzesełkach między pulpitami na nuty, w Parku Skaryszewskim, jego brat – u nieznanego Polaka na ul. Grochowskiej.
Powstanie 1943 roku zastało Jankiela w getcie, ukrywał się wraz z innymi w bunkrze na ulicy Miłej, ale po jego podpaleniu przez Niemców musiał pz towarzyszami
z bunkra błąkać się kanałami przez pięć dni, zanim udało im się przedostać
na aryjską stronę. Pomogli w tym polscy robotnicy, ale za astronomiczną kwotę
1000 zł od osoby. Potem pracował i mieszkał wraz z innymi chłopcami na działkach na Saskiej Kępie. Przebywał też jakiś czas w sierocińcu na Wolskiej, z którego uciekł,
w obawie przed odkryciem jego tożsamości. Handlował na Placu Trzech Krzyży,
w listopadzie 1943 roku na Dworcu Wschodnim, a w 1944 roku jako „konik” sprzedawał bilety teatralne. Przewoził też wózkiem dobytek mieszkańców Pragi.
Po wojnie zarabiał śpiewaniem w Lublinie, później zamieszkał w Londynie,
ale ostatecznie osiadł w Kanadzie. Podobnie jak ojciec, został kuśnierzem.
Miał czworo dzieci: Marka, Irvinga, Edwarda, Brendę. Na prośbę Żydowskiego Komitetu Narodowego spisał wspomnienia. Zmarł 15 grudnia w 2019 roku.
Mosze ?
Golec
Przezwisko Golec (z powodu ogolonej głowy, gdy wpadł w łapance, w obozie
na ul. Litewskiej, skąd udało mu się uciec), pod przymusem pomagał szmalcownikom, wskazywał im zamożnie wyglądających Żydów.
Gdy udało mu się od nich uwolnić, przystał do papierosiarzy, w czym pomogło
mu to, że znał z getta Kulasa.
Postać niejednoznaczna, z jednej strony próbował szantażować ŻKN, by dostawać więcej pieniędzy, z drugiej bronił młodszych chłopców przed szmalcownikami.
Izaak Grynberg
Zbyszek
Wiek nieznany, właściciel „pierwszorzędnego wyglądu”, kolega Ząbala, jeden z paczki z Saskiej Kępy, wcześniej zarabiał pomagając kobietom w cięższych pracach
w ogródkach działkowych, nocował z Pawłem w budce stróża na działkach.
Przeżył wojnę.
Szoszana Malina
Jasia
Prawdopodobnie około roku 1927. W środowisko papierosiarzy wprowadził ją
Mosze/Stasiek. Handlowała początkowo papierosami, później bimbrem oraz wódką pod sklepem Juliusa Meinla na rogu placu i Książęcej.
Kiedy ŻKN załatwił jej fałszywą kenkartę, została przyjęta przez nieznaną z nazwiska polską rodzinę. Po wojnie wyjechała do Izraela.
Josef Szapira
Kinol
Urodzony prawdopodobnie w 1929 roku. W getcie był szmuglerem.
Podczas ukrywania się w mieszkaniu Zofii Kalotowej ujawnił włamującego się
do niej złodzieja, w związku z czym jego obecność w tym mieszkaniu przestała być tajemnicą i musiał je opuścić. W obawie przed szmalcownikami zatrudnił się jako chłopak od krów u rolnika z okolic Radzymina. Jesienią 1943 roku, gdy został rozpoznany, powrócił do Warszawy i powtórnie przyłączył się do papierosiarzy.
Po wyzwoleniu trafił do żydowskiego domu dziecka w Łodzi, następnie wyjechał
do obozu dla przesiedleńców w Niemczech. Po przygotowaniu do aliji podróżował okrętem SS „Theodor Herzl” do Palestyny, ale został złapany przez Brytyjczyków
i wysłany do obozu na Cyprze. W końcu udało mu się dotrzeć do Izraela,
gdzie był mechanikiem lotniczym. Umarł w wieku 85 lat.
? Szindler
Basia
Opis w trakcie opracowania
Kotleciarz
Urodzony w roku 1929, nazwisko nieznane, kolega Izaaka/Staśka, dzięki któremu trafił do „Giganta” – przytułku na ul. Jagiellońskiej. Pracował w jadłodajni u pani Jappo,
od której przynosił kolegom jedzenie, dzięki czemu zyskał przydomek „Kotleciarz”.
W powstaniu warszawskim walczył na ul. Mokotowskiej w oddziale cichociemnego majora Narcyza Łopianowskiego ps. Sarna, później trafił do jenieckiego obozu Muhlberg w Saksonii.
Rudy
Przezwisko pochodzące od rudych włosów.
Urodzony w roku 1934, nazwisko nieznane. Handlując papierosami przy Dworcu Wschodnim utrzymywał matkę, ukrywającą się bez dokumentów na ulicy Brzeskiej. Papierosiarze poinformowali o jego sytuacji Józefa Ziemiana z ŻKN, który zdobył potrzebne dokumenty dla obydwojga. Matka Rudego odwdzięczała się dbaniem
o odzież chłopców.
Josek Szindler
Kulas
Urodzony w Warszawie w roku 1928, jako jedno z sześciorga dzieci dość zamożnego właściciela sklepu. W getcie utrzymywał rodzinę uprawiając szmugiel.
Po śmierci rodziców (matka na tyfus, ojciec z głodu) ukrywał się przez pewien czas
w ruinach, gdzie nabawił się zapalenia stawów, co stało się przyczyną przezwiska.
Zgubiła go dziecięca wrażliwość: kiedy rozbił niechcący lustro w mieszkaniu pani Lodzi, u której się ukrywał, w poczuciu winy opuścił bezpieczne schronienie i włóczył się samotnie po Śródmieściu, przez co został pojmany i zamordowany.
Leon
Opis w trakcie opracowania
Stasiek z Pragi
Opis w trakcie opracowania
Burek
Nieznany z nazwiska chłopiec, pracował najpierw jako pastuch na wsi,
skąd wzięło się jego przezwisko. Po przyjeździe do Warszawy przyłączył się
do papierosiarzy.
Uczestniczył w powstaniu warszawskim, miał pseudonim „Pistolet”, walczył
pod dowództwem porucznika Stanisława Topora, ps. „Wróbel”
w Śródmieściu Południowym, początkowo jako łącznik, później żołnierz.
Majsterek
Urodzony około roku 1926, imię i nazwisko nieznane, pracował jako pikolak
w restauracji „Morskie Oko”, przyłączył się do Staśka i Romka, którym pomagał
w handlu.
Stefcia
Opis w trakcie opracowania
Halina
Nazwisko nieznane, urodzona około roku 1929. Rozpoznana na ulicy przez Jasię,
której pomagała potem w handlu wódką. Z racji urody cieszyła się dużym zainteresowaniem licznych adoratorów. Brała udział w powstaniu warszawskim
jako sanitariuszka.
Marysia
Z młodszą siostrą Stefcią (w czasie powstania warszawskiego jako łączniczka
nosiła pseudonim: Kajtek) zarabiała śpiewając na podwórkach i ulicach polskie piosenki. Zapoznała Kulasa oraz Teresę z resztą papierosiarzy.
Po upadku powstania warszawskiego wraz ze Stefcią trafiła do obozu kobiecego
w Oberlangen.
Aleksander Celnikier
Amchowiec
Opis w trakcie opracowania
Chaim Friedman
Włodek
Opis w trakcie opracowania
Eli Klajman
Opis w trakcie opracowania
Dawid Płoński
Jurek
Urodził się w Warszawie w 1926 roku, mieszkał z rodziną w Otwocku.
Podczas okupacji szmuglował żywność między gettem otwockim a warszawskim. Rodzina zginęła podczas akcji wysiedleńczej w 1942 roku. Wziął udział w powstaniu
w getcie, po jego stłumieniu przedostał się kanałami na aryjską stronę.
Handlował gazetami i papierosami na Placu Trzech Krzyży.
W czasie powstania warszawskiego przepłynął Wisłę i przedostał się na tereny wyzwolone przez Armię Czerwoną. Do 1948 roku mieszkał w Lublinie, następnie wyjechał do Izraela, gdzie wziął udział w wojnie wyzwoleńczej.
Był jednym z założycieli kibucu Meggido, w którym pozostał do końca życia.
Jedno z jego dzieci, syn Ejtan, żołnierz z brygady Golani, zginął w wojnie Jom Kipur.
Dawid Płoński zaangażował się w podtrzymywanie pamięci o Szoah, jeździł
z izraelską młodzieżą do Auschwitz, towarzyszył Icchakowi Rabinowi podczas uroczystości 50-lecia powstania w Getcie Warszawskim.
Zmarł w Izraelu w 2009 roku.
Józef Ziemian
Urodzony w roku 1922, syn przedwojennego właściciela sklepu z instrumentami muzycznymi przy Placu Trzech Krzyży, konspirator Żydowskiego Komitetu Narodowego, pseudonim „Józio”. To on z ramienia Żydowskiego Komitetu Narodowego otaczał papierosiarzy opieką, bez której prawdopodobnie nie mogliby tak licznie przetrwać.
Jest autorem książki „Papierosiarze z Placu Trzech Krzyży”.
Cała rodzina Józefa Zysmana zginęła. On sam przeżył wojnę, studiował
na Politechnice Warszawskiej. W 1957 roku wyjechał do Izraela. Zmarł w 1971 roku.
Bielas
Opis w trakcie opracowania
Pomagali
Janina Bucholc
Psycholog i tłumacz przysięgły z niemieckiego, francuskiego oraz angielskiego, pracowała w biurze tłumaczeń oraz podań na Miodowej 11. Biuro to stało się skrzynką kontaktową dla osób pomagających Żydom. Współpracowała z Żegotą i ŻKN, głównie z Barbarą Temkin-Bermanową. Papierosiarze otrzymywali od niej fałszywe legitymacje szkolne.
Baptysta
Brak jakichkolwiek danych, przynosił jedzenie ukrywającemu się Celnikierowi.
Ewa Brzóska
Lat około 65., zwana przez „papierosiarzy” „babcią”, sklepikarka, właścicielka warzywniaka przy ul. Sędziowskiej 5, we współpracy z polskimi organizacjami konspiracyjnymi pomagała Żydom. To u niej Ziemian/Zysman miał punkt kontaktowy.
Pan Chmielczyk
Imię i data urodzenia nieznane, mieszkał na ulicy Poselskiej, przyjął do swojego mieszkania Kinola i Staśka, szabrował z chłopcami opuszczone domy na Pradze.
Pani Dargielowa
Urodzona w 1890 roku, nauczycielka, od sierpnia 1943 roku kierowniczka referatu dziecięcego Rady Pomocy Żydom oraz kierowniczka biura RGO przy ul. Widok 9.
W lecie 1944, tuż przed Powstaniem Warszawskim zarejestrowała „papierosiarzy” jako polskie sieroty, dzięki czemu mogły otrzymywać obiady na kartki w RGO.
Za jej sprawą w zakładach RGO znalazło schronienie 500 żydowskich dzieci. Współpracowała z Ireną Sendlerową. Po wojnie pracowała jako kierowniczka
w szkołach warszawskich. Zmarła w 1959 roku.
Tadeusz Idzikowski
Tadeusz Idzikowski (w książce występujący jako „Nauczyciel z Grochowa”) był osobą, która jako pierwsza dostarczył Ignacemu „Byczkowi” Milchbergowi dokumenty legalizujące (legitymację szkolną). W późniejszych okresie dostarczał chłopcom bibułę i tytoń, z których „Byczek” robił papierosy, które chłopcy sprzedawali na placu Trzech Krzyży. W czerwcu 1943 roku, po powstaniu w getcie, przyjął Byczka do pracy w swoim sklepiku w Michalinie.
Idzikowski zgodził się też przyjąć i opiekować się małym „Bolusiem”, który ukrywał się tam od jesieni 1943 roku. Podczas pobytu „Bolusia” u państwa Idzikowskich, chłopiec uczył się m.in. matematyki i języka polskiego.
Kryjówkę opłacał Żydowski Komitet Narodowy.
Janina Jakubisiak
Rok urodzenia nieznany, mieszkająca przy ulicy Chmielnej, handlowała z Żydami, znajoma Byczka, którego w marcu 1943 roku przyjęła do swojego domu, a potem poleciła szewcowi Wiśniewskiemu.
Jasio
Nazwisko i data urodzenia nieznane. Pracował w niemieckich magazynach zbożowych, handlował pokątnie pszenicą, z której wyrabiano wódkę. Gdy polski granatowy policjant chciał zadenuncjować Pereca/Pawła, spił go i przekonał,
że pracując dla Niemców jest narodowym zdrajcą. W ten sposób ocalił życie Hochmana.
Zofia Kalatowa
Rok urodzenia nieznany, kucharka, pracowała w niemieckiej kantynie, od sierpnia 1942 roku pomagała żydowskim dzieciom. W jej domu przy ulicy Widok 7 do marca 1943 roku przemieszkiwali Kulas, Teresa, Kinol, Boluś – do chwili, gdy mieszkanie zaczęli nachodzić szmalcownicy. Od jesieni 1943 roku zamieszkała u niej na stałe Teresa. Pani Zofia załatwiła jej pracę w „swojej” niemieckiej kantynie i dała metrykę zmarłej córki Sylwii.
Lekarka z Sosnowej
Nazwisko i data urodzenia nieznane, w czerwcu 1943 roku opatrzyła złamaną nogę Byczka, zranionego podczas ucieczki przed szmalcownikami. Okazało się,
że ukrywała jeszcze kilku innych Żydów.
Matka piątki dzieci ze Starego Miasta
Nazwisko i data urodzenia nieznane, w czerwcu 1943 roku opatrzyła złamaną nogę Byczka, zranionego podczas ucieczki przed szmalcownikami. Okazało się,
że ukrywała jeszcze kilku innych Żydów.
Romek Płonkowski
Urodzony w 1929 roku, przyjaciel Izaaka/Staśka, którego poznał, gdy pracowali razem jako czyścibuty na Dworcu Głównym. Uciekł z domu od ojca pijaka i złej macochy. Przyjmował za naturalne fakt, że jego przyjaciel jest Żydem. Razem ze Staśkiem handlował z Niemcami, skupował na zlecenie polskiego podziemia niemieckie mundury. Latem 1944 roku utonął w Wiśle, ratując Małego Staśka.
Leokadia (Lodzia) Pycek
Dozorczyni z ul. Radziwiłłowskiej 3 na Saskiej Kępie, zaprosiła chłopców (Zenka, Pawła, Ząbala, Zbyszka) po pracy na działkach do swojego domu. Później również dokarmiała ich i nocowała. W jej mieszkaniu ukrywali się czasowo najbardziej zagrożeni po bójkach ze szmalcownikami chłopcy: Kulas, Ząbal i Mały Stasiek. Pobierała pieniądze od ŻKN.
Sabina
Rozwiodła się z mężem, bo został volksdeutschem. Perec i Zanek wynajmowali u niej na fałszywych papierach miejsce na nocleg w dobrych warunkach. Uszyła im z niemieckich koców płaszcze. Podczas imprezy w jej mieszkaniu doszło do przypadkowego zdemaskowania przez sąsiada Sabiny, że chłopcy nie pochodzą z Lwowa, co zmusiło ich do opuszczenia tego lokum. Sabina była życzliwa wobec Żydów, ale bała się swoich polskich sąsiadów.
Sławcia
Znajoma Pereca z czasów przedwojennych, właścicielka restauracji. Jej matka pani Igławska, pędziła wódkę z pszenicy, sprzedawaną później w restauracji. Perec bywał w ich restauracji, raz spędzał z nimi święta, był traktowany jak ktoś z rodziny. To w tej restauracji Jasio spił policjanta, który chciał aresztować Pereca/Pawła.
Stróż z działek za Parkiem Skaryszewskim
Tożsamość nieznana, dał Pawłowi/Perecowi pracę nocnego stróża płatną 100 zł miesięcznie i komórkę do spania, choć domyślał się, że ten jest Żydem.
Stróżka z ulicy Kruczej
Nazywana „babka” (nie znamy jej imienia i nazwiska oraz wieku, miała córkę upośledzoną umysłowo). Nocowała za niewielką opłatą żydowskie dzieci, nie znając początkowo ich tożsamości i to w skali niezwykłej, bo od siedmiorga do nawet jedenaściorga na raz. Jej mieszkanie było punktem zbiorczym „papierosiarzy”.
Pani Urbanowa
Rok urodzenia i imię nieznane, mieszkała przy ulicy Grójeckiej, handlowała kurami. Ukrywała Teresę, siostrę Kulasa oraz dorosłego Żyda zwanego Mietkiem.
Gdy nie mógł on podołać coraz wyższym opłatom, zagroziła nasłaniem szmalcowników, również na Teresę. Teresa ostrzegła Mietka i sama opuściła mieszkanie na Grójeckiej.
Wiśniewski
imię i data urodzenia nieznane, szewc z Grochowa, z ul. Miszewskiej, znajomy pani Jakubisiakowej. W marcu 1943 roku przyjął Byczka na terminatora szewskiego, zapewniając mu mieszkanie i jedzenie. Byczek mieszkał u niego również po powstaniu w getcie oraz – krótko – po złamaniu nogi w ucieczce przed szmalcownikami. Potem odwiózł rannego Byczka pod drzwi znajomej lekarki,
ale tam, przerażony, go zostawił.
Wróblewski
Imię i data urodzenia nieznane, tramwajarz z Chmielnej, współpracował z Byczkiem w handlu bronią.
Żydowski Komitet Narodowy
Choć niewątpliwie dzieci przetrwały dzięki własnej dzielności, determinacji i solidarności, choć wiele Polek i Polaków przyczyniło się do ich ocalenia, to szczególną rolę odegrał w ich życiu Żydowski Komitet Narodowy.
Organizacja ta została założona w 1942 roku w getcie warszawskim. W jej skład weszły niemal wszystkie
(poza Bundem, jako partią przeciwną syjonizmowi) partie polityczne i organizacje młodzieżowe: Poalej Syjon-lewica, Poalej Syjon-prawica, syjoniści, PPR, Haszomer Hacair, Ha Chaluc i Dror. . Komitet współpracował jednak i z Bundem przy powstaniu Komisji Koordynacyjnej i ŻOB-u. Jednym z członków ŻKN był Józef Ziemian/Zysman, który zetknął się z papierosiarzami przypadkowo i otoczył ich opieką. Pozostali członkowie to: dr Adolf Berman („Michał”), Barbara Temkin-Bermanowa („Basia”), Klima Faswerk-Krymko („Bogusia”), Lotta Wegmeister („Czesława”),
Helena Merenholc („Stasia”), Bela Ester („Wanda”).Od ŻKN papierosiarze dostali m.in. fałszywe akty urodzenia
i legitymacje szkolne.
Przesuń mapę dwoma palcami
Miejsca
ulica Sędziowska 5
Sklepik Ewy Brzóski, zwanej przez klientów „babcią”, pomagającej na różne sposoby Żydom, a zarazem punkt kontaktowy autora książki, gdzie m.in. przygotowywał paczki z ubraniami dla „papierosiarzy”.
ulica Widok 7
Dom, w którym mieszkała Zofia Kalota, gdzie w swoim pokoju na poddaszu ukrywała Kulasa z siostrą, Kinola i Bolusia oraz Teresę.
ulica Widok 9
Biuro Rady Głównej Opiekuńczej pani Dargielowej.
ulica Chmielna 67
Magazyny drewna niemieckiej firmy „Omnium”; Polacy handlowali
przed nim z pracującymi tam Żydami, wymieniając żydowski towar,
głównie odzież, na żywność.
ulica Wołyńska
Mieszkanie Tereski i Josla Szindlerów.
działki na Grochowie
Miejsce nocowania dzieci po opuszczeniu mieszkania pani Kalotowej.
ulica Krucza
Noclegi u „babki” – stróżki w kamienicy.
ulica Bracka
Stołówka Rady Głównej Opiekuńczej.
Plac Trzech Krzyży
Miejsce „pracy” papierosiarzy: Soldatenheim (Dom Żołnierza) w dawnym Gimnazjum Królowej Jadwigi, punkt zborny żołnierzy węgierskich w dawnym gmachu Totalizatora, na rogu z ul. Prusa, koszary niemieckie w gmachu YMCA, Instytut Głuchoniemych, kino „Napoleon” (przemianowane przez Niemców
na „Apollo”).
ulica Żurawia
Kuchnia Rady Głównej Opiekuńczej, tam kucharka dawała dzieciom zupę.
ulica Książęca róg ulicy Czerniakowskiej
Gmach ubezpieczalni społecznej (ZUS), tam Boluś ogrzewał się razem z koleżanką,
z którą śpiewał piosenki.
Bazar Różyckiego
Tam zaopatrywano się w podrobione papierosy.
ulica Muranowska 6
Punkt dostarczania broni do getta, działał tam między innymi Jurek,
stąd inny łącznik przenosił rewolwery specjalnie wykopanym podziemnym tunelem.
Cmentarz Powązkowski
Miejsce noclegów Jurka.
ulica Francuska
Ogródki działkowe, na których nocowały i żywiły się dzieci.
ulica Miła
Bunkier tragarzy, w którym ukrył się Ząbal.
ulica Łucka róg ulicy Towarowej
Wyjście z kanału, którym Ząbal i inni uciekli z płonącego getta.
działki za Parkiem Skaryszewskim
Stróżował na nich Paweł/Perec.
ulica Radziwiłłowska 3
Mieszkanie pani Lodzi Pycek, dozorczyni, dokarmiającej i dającej nocleg papierosiarzom.
ulica Wolska róg ulicy Karolkowej
Dom Sierot, w którym przebywał Ząbal i Zenek, dawne schronisko starozakonnych.
ulica Jagiellońska
Dom noclegowy zwany żartobliwie „Parówką na gigancie” lub „Gigantem”.
pętla tramwajowa na placu Trzech Krzyży
Tam w budce tramwajarzy przesiadywał Boluś.
róg ulicy Miodowej
Biuro Tłumaczeń i Podań Janiny Bucholcowej, punkt łączności dla żydowskiej organizacji podziemnej.
ulica Nowy Świat 9
Kuchnia „Pań Domu”.
plac Trzech Krzyży róg ulicy Książęcej
Sklep kolonialny Juliusa Meinla, przed którym handlowano nielegalnie alkoholem.
Ogród Instytutu Głuchoniemych
Miejsce, gdzie ukrywały się dzieci w czasie obław.
Dworzec Główny
Handlowali tam Byczek, Burek, Zbyszek, Francuz.
Dworzec Wschodni
Handlowali tam Kulas, Ząbal, Kinol, Mały Stasiek.
ulica Poselska na Saskiej Kępie
Jeden z adresów Staśka i Kinolaul. Nowy Świat 23 – tu na I piętrze mieściła się kuchnia RGO, gdzie Józef Ziemian/Zysman po raz pierwszy spotkał Byczka i Kinola.
ulica Nowy Świat 5
Restauracja nur fuer Deutsche „Vier Jahreszeiten”, gdzie handlował Kinol.
ulica Szóstego Sierpnia
Mieszkanie, w którym odbywały się konspiracyjne spotkania Żydowskiego Komitetu Narodowego. Na jednym z nich zdecydowano o pomocy dla „papierosiarzy”.
ulica Szeroka
Jadłodajnia pani Jappo, która dała pracę i wyżywienie Kotleciarzowi, a ten dzielił się nim z kolegami z „Giganta” na Jagiellońskiej.
ulica Stanisława Augusta
Miejsce gdzie mieszkał Tadeusz Idzikowski z rodziną, który przechowywał Bolusia i Byczka
Projekt
W 2020 roku grupa członków i sympatyków Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie założyła Komitet Społeczny i rozpoczęła działania mające na celu upamiętnienie Papierosiarzy z placu Trzech Krzyży – grupy żydowskich dzieci, które dzięki odwadze i solidarności przeżyły drugą wojnę światową.
Członkowie Komitetu Społecznego – Anna Cukierman-Podgórska, Aleksandra Fafius, Tomek Jędrczak, Elżbieta Magenheim, Sebastian Tkacz, Agata Żurowska – zaprosili do współpracy Gminę Wyznaniową Żydowską w Warszawie, a także ważne i szanowane, osoby, instytucje i organizacje.
Powstała Rada Honorowa projektu „Papierosiarze z placu Trzech Krzyży”, którego członkami są: Krystyna Budnicka, Elżbieta Ficowska, Marian Kalwary, Rabin Michael Schudrich, Joanna Sobolewska-Pyz, Marian Turski.
Patronatem Honorowym projekt objęli Prezydent m.st. Warszawy Rafał Trzaskowski i Ambasada Izraela w Polsce. Patronami zostali także: Burmistrz Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy, Fundacja Dziedzictwa Kulturowego, Instytut Głuchoniemych im. Jakuba Falkowskiego, Stowarzyszenie „Dzieci Holocaustu” w Polsce, Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny.
Rolę Ambasadora projektu przyjął aktor Michał Żurawski.
Partnerem merytorycznym projektu zostało Muzeum Warszawy, a partnerami medialnymi: Gazeta Stołeczna, Onet.pl, Tygodnik Polityka.
W maju 2023 roku rozpoczął się cykl spacerów „Papierosy uratowały im życie. Mali żydowscy sprzedawcy papierosów czasu okupacji”.
Znany warszawski przewodnik Arkadiusz Żołnierczyk opowiada o losach Papierosiarzy z placu Trzech Krzyży, czyli żydowskich dzieciach, które przeżyły II wojnę światową.
Spacery finansowane są przez Urząd Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy.
Patronat honorowy objęła Ambasada Izraela w Polsce.
Zapisy na spacery: tutaj
Oferujemy także spacery dla grup zorganizowanych. Jeżeli jesteście Państwo zainteresowani wykupieniem takiego spaceru – prosimy o kontakt: fundacja@zyciezydowskie.pl
Spacer trwa ok. 90 minut, a jego trasa ma długość ok. 1.5 km i jest dostępna dla osób poruszających się na wózku inwalidzkim.
Działania i aktywność
Tablica upamiętniającą Papierosiarzy odsłonięta na placu Trzech Krzyży
Działania edukacyjne i rozpowszechnianie wiedzy o Papierosiarzach
Cykl spacerów „Papierosy uratowały im życie. Mali żydowscy sprzedawcy papierosów czasu okupacji”
Wydanie audiobooka z książką „Papierosiarze z placu Trzech Krzyży”
Papierosiarze w mediach
Na ścianie gmachu Instytutu Głuchoniemych przy placu Trzech Krzyży odsłonięto 10 października tablicę poświęconą zapomnianym bohaterom okupowanej Warszawy.
Gazeta Wyborcza
Chucpa na placu Trzech Krzyży, czyli żydowskie dzieci w środku okupowanej Warszawy. Historia jak z filmu.
Polityka
Niewiarygodnie odważne żydowskie dzieci z pl. Trzech Krzyży wykazywały się każdego dnia determinacją i solidarnością. Handel dawał im nie tylko zarobek, ale także alibi. Niemcy nie byli bowiem w stanie nawet wyobrazić sobie, że papierosiarze mogą być Żydami.
Życie Śródmieścia
Historia papierosiarzy z placu Trzech Krzyży to niemal nieznany epizod okupowanej Warszawy. Grupa żydowskich sierot, która dzięki niezwykłej odwadze, pomysłowości i solidarności przeżyła okupację pomimo codziennych kontaktów z niemieckimi żołnierzami.
Onet.pl
Kim jesteśmy
Komitet Społeczny jest grupą pasjonatów papierosiarzy z placu Trzech Krzyży.
Obecnie działamy pod auspicjami Fundacji Życie Żydowskie.
Pragniemy upamiętnić i rozpowszechnić tę pozytywną i wyjątkową historię.
Komitet Społeczny
- Anna Cukierman-Podgórska
- Aleksandra Fafius
- Tomek Jędrczak
- Elżbieta Magenheim
- Sebastian Tkacz
- Agata Żurowska
Patroni
- Burmistrz Dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy
- Fundacja Dziedzictwa Kulturowego
- Instytut Głuchoniemych im. Jakuba Falkowskiego
- Stowarzyszenie „Dzieci Holocaustu” w Polsce
- Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny
Partner merytoryczny
- Muzeum Warszawy
Rada Honorowa
- Krystyna Budnicka
- Elżbieta Ficowska
- Marian Kalwary
- Rabin Michael Schudrich
- Joanna Sobolewska-Pyz
- Marian Turski
Patroni Honorowi
- Prezydent m. st. Warszawy Rafał Trzaskowski
- Ambasada Izraela w Polsce
Ambasador Projektu
- Michał Żurawski
Partnerzy medialni
Podziękowania
Specjalne podziękowania składamy Instytutowi Głuchoniemych im. Jakuba Falkowskiego w Warszawie i firmie Kompan.pl
Pomagali: Marek Albin, Eleonora Bergman, Orit Zahavi Bergman, śp. Joanna Brańska, Bartosz Chmielewski, Krzysztof Czubaczek, Katarzyna Grabowska, Hanka Grupińska, Duncan Herbert, Marek Jeżowski, Łukasz Kalużny, Adam Kmieć, Maria Kochanowicz, Jagna Kofta, Kamil Kukla, Marcin Laskowski, Maria Lejman-Kasz, Henry Lewkowicz, Mateusz Ostachowski, Łukasz Preibisz, Poldek Sobel & Plotkies, Magdalena Sommer, Piotr Stasiak, Adam Strug & Company, Aneta Szumska, Piotr Tymiński, Józefina Wardenga, Rut Wojeńska